Fundacja na rzecz Nauki Polskiej po raz dwudziesty siódmy przyznała Nagrody Fundacji, które cieszą się opinią najważniejszego wyróżnienia naukowego w Polsce. Laureatami zostało czterech wybitnych uczonych – prof. Timothy Snyder, prof. Krzysztof Pachucki, prof. Andrzej Gałęski oraz prof. Andrzej Dziembowski, laureat programu START w dziedzinie biologii molekularnej w 2001 roku.
Nagrody Fundacji są przyznawane za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Wysokość nagrody wynosi 200 tys. zł.
Prof. Andrzej Dziembowski z Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2018 w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za wyjaśnienie funkcji kluczowych enzymów degradujących RNA, których zaburzenia prowadzą do stanów patologicznych. Dokonane odkrycia doprowadziły m.in. do zaproponowania nowego podejścia terapeutycznego w leczeniu nowotworu szpiku kostnego (szpiczaka).
Nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2018 zostały uhonorowane przełomowe odkrycia prof. Andrzeja Dziembowskiego dotyczące degradacji RNA w komórce. Uczony opisał molekularny mechanizm działania ważnego kompleksu białkowego – egzosomu – stanowiącego „centrum zarządzania” metabolizmem RNA. Mutacje w jednej z podjednostek egzosomu prowadzą do powstawania szpiczaka mnogiego (nowotwór szpiku kostnego). Wiedza o działaniu egzosomu doprowadziła do zaproponowania nowego podejścia terapeutycznego w leczeniu szpiczaka. Prof. Dziembowski odkrył też funkcję innego enzymu degradującego RNA (DIS3L2), którego mutacje prowadzą do zespołu Perlmana (zespół wad wrodzonych charakteryzujący się nadmiernym prenatalnym wzrostem).
Enzymy degradujące RNA odgrywają kluczową rolę w regulacji ekspresji genów. Jeśli pojawiają się mutacje negatywnie wpływające na funkcje tych enzymów, RNA nie jest prawidłowo rozkładane, a białka produkowane są przez komórkę w wadliwy sposób lub w nienaturalnych ilościach. To może powodować powstawanie nowotworów, jak w przypadku wspomnianego wcześniej zespołu Perlmana, objawiającego się gigantyzmem płodu i przerostem narządów prowadzącym do śmierci dziecka. Aby w przyszłości leczyć podobne choroby naukowcy muszą dogłębnie poznać metabolizm RNA.
Cząsteczki mRNA stanowią matrycę do produkcji białek w komórkach. Stanowią one kopię „przepisu” na białko, którego główna receptura jest zapisana w DNA. Poszczególne białka powstają dopóty, dopóki kodujące je cząsteczki mRNA są aktywne w cytoplazmie. Potem owa „kartka z przepisem” rozpada się, czyli ulega degradacji. Stabilność cząsteczek mRNA i ich stężenie w cytoplazmie są ściśle regulowane.
Kiedy prof. Dziembowski zaczynał swoje badania, wiedza o enzymach degradujących RNA nie była zbyt duża. Laureat tegorocznej nagrody FNP opisał funkcję wielu takich enzymów, stając się światowym autorytetem w tej dziedzinie.
Od prac z wykorzystaniem drożdży prof. Dziembowski przeszedł do badań nad modelami zwierzęcymi i ludzkimi. Organizmy wyższe wypracowały wiele ścieżek, czyli procesów prowadzących do degradacji RNA. Laureat opracował autorskie metody szukania nieznanych czynników uczestniczących w tych procesach oraz identyfikowania genów związanych z metabolizmem RNA. W ostatnich latach zainteresowania badawcze prof. Dziembowskiego poszerzyły się o inne aspekty metabolizmu RNA. Niedawno jego zespół opublikował wyniki badań pokazujące nieznany dotąd sposób blokowania namnażania się sekwencji powtórzeniowych, LINE-1, w ludzkim DNA. Sekwencje te stanowią aż 17% naszego DNA i powielają się, wykorzystując RNA jako nośnik. Nowo opisana ścieżka zapewnia stabilność naszego genomu.
***
Prof. Andrzej Dziembowski (ur. 1974 r.), biolog molekularny, biochemik, genetyk. Studiował i uzyskał stopień doktora na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie wciąż prowadzi zajęcia ze studentami. Kieruje niezależnym laboratorium w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie. Przez kilka lat pracował w Centrum Genetyki Molekularnej CNRS w Gif-sur-Yvette. Oprócz stypendiów i grantów krajowych zdobył prestiżowy grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) dla badaczy rozpoczynających obiecujący projekt naukowy oraz granty 6. i 7. Programu Ramowego UE. Za swoje prace otrzymał dwie Nagrody Premiera, Nagrodę Narodowego Centrum Nauki oraz Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, a w 2001 roku został laureatem programu START w dziedzinie biologii molekularnej.
Publikował artykuły naukowe w prestiżowych czasopismach z zakresu biologii molekularnej: “Nature”, “Cell”, “Nature Structural and Molecular Biology”, “Nature Communications”, “Genes and Development”, “Molecular Cell”, “EMBO Journal” czy “EMBO Reports”. Jest współautorem wielu artykułów przeglądowych w recenzowanych czasopismach międzynarodowych i rozdziałów w specjalistycznych książkach. Sam również pełni funkcje recenzenta.
Więcej o Nagrodach FNP i tegorocznych laureatach czytaj tu
Posłuchaj wywiadu red. Krzysztofa Michalskiego z prof. A. Dziembowskim w Programie 1 Polskiego Radia, „Wieczór odkrywców”, 13.11.2018: link
Na zdjęciu prof. A. Dziembowski, fot. Magdalena Wiśniewska-Krasińska
#JestemStartowcem